برای بیشتر ما این موقعیت پیش آمده که برای خرید فرش به فرش فروشی مراجعه کنیم. مدل و طرح و نقش فرش را می پسندیم و بعد از کمی چانه زدن آن را خریداری می کنیم یا این که به توافق نمی رسیم و از مغازه خارج می شویم؛ اما در این گزارش قصد نداریم از بازار فرش برایتان بگوییم، بلکه می خواهیم چگونگی رسیدن فرش به مغازه فرش فروشی را تشریح کنیم.

این که چه وسایلی برای تهیه یک فرش نیاز است و چگونه مورد استفاده قرار می گیرد؛ مسائلی که شاید تاکنون درباره آن نشنیده یا کمتر شنیده باشید.

وسایل مورد نیاز برای بافت فرش
این که برای بافت فرش چه لوازمی نیاز داریم بسیار اهمیت دارد. دار قالی، دفه، شانه، کاردک، قیچی، چله، کوجی، سک و سیخ پود کشی از لوازم مورد نیاز بافت قالی است.

از دار قالی شروع می کنیم. فرش معمولا روی چارچوبی به نام دار قالی بافته می شود و اندازه این دار قالی بستگی به متراژ فرش دارد و به همان نسبت بزرگ و کوچک است. معمولا دارهای فرش در دو نوع افقی و عمودی وجود دارند. بافت فرش به طور معمول در دارهای عمودی انجام می شود، اما برخی مناطق مانند ترکمن صحرا به بافت فرش روی دارهای افقی معروف هستند. در گذشته دارهای قالی چوبی بود و به وسیله چند تیر در گوشه ها، این دار به هم متصل می شد اما هم اکنون این دارها جای خود را به دارهای فلزی داده اند و به وسیله پیچ و مهره به هم متصل هستند.

همه دارهای قالی باید زاویه نود درجه داشته باشند و درغیر این صورت بافت فرش کج پیش می رود و به قول معروف بار کج به مقصد نمی رسد و این فرش را کسی خریداری نمی کند. دارهای عمودی فضای زیادی اشغال نمی کنند و در گوشه ای از اتاق هم می توانند قرار بگیرند، اما دارهای افقی فضای زیادی اشغال می کنند. البته افرادی که روی دارهای افقی کار می کنند زودتر از قالیبافان دار عمودی دچار مشکل کمر و چشم می شوند. به این دلیل که نحوه نشستن و همچنین بافت آنها استاندارد نیست. معمولا افرادی که بافت قالی را شغل خود می دانند اتاقی برای کار در نظر می گیرند تا رفت و آمد در فضای مربوط کمتر صورت گیرد.

دفه یا دفتین
این وسیله نام های زیادی دارد و هر گویش و منطقه ای آن را به زبان خود تلفظ می کرده و اکنون به نام دفه، دفتین، کرکیت، کلوزار و دستوک معروف شده، اما بیشتر این وسیله را به نام دفه می شناسند و این نام عمومیت پیدا کرده است. دفه یکی از وسایلی است که برای قالیبافی بسیار مورد استفاده قرار می گیرد و وظیفه این وسیله فلزی سر شانه ای، کوبیدن گره های فرش است. در نظر اول اگر این وسیله را در دست بگیرید متوجه می شوید بسیار سنگین است و کار با آن راحت نیست.

دفه انواع مختلفی دارد. دفه های بزرگی که باید با دو دست کوبیده شود و دفه های سبک یکدستی. البته هر دو یک کار انجام می دهند، اما این که هر کدام کجا مورد استفاده قرار می گیرد اهمیت دارد. به طور معمول زمانی که بافت قالی به نیمه یا ۵۰ درصد رسید از دفه دو دستی استفاده می کنند. به این دلیل که پرزهای فرش دیگر اجازه ورود دفه یکدستی را که گره به درون تار بفرستد ندارد و دفه های سبک توانایی این کار را ندارند. پس باید از دفه های بزرگ دودستی استفاده شود تا این گره ها زیر تار و پود فرش قرار گیرند.

اِرش یا چله
بعد از این که دار قالی تهیه شد، برای بافت آن باید کاری مهم انجام داد که چله نام دارد. چله نخ هایی است که روی دار قالی نصب می شود. برخی افراد تنها به شغل چله کشی مشغول هستند و از این راه نان درمی آورند. پس باید برای شروع بافت قالی ابتدا چله را روی دار قالی نصب کنید. چله تارهای تشکیل دهنده قالی یا فرش است که هر نخ پود از زیر آن به صورت یکی در میان عبور می کند تا نقش فرش را رقم بزند.

چله فرش مهم ترین بخش آن است، به این دلیل که اگر خوب این تارها روی دار قالی نصب نشود ، فرش آن ظرافت لازم را نخواهد داشت. هر چه چله فرش کشیده تر و محکم تر باشد نتیجه کار بهتر خواهد بود. چله ها دارای نمره و لا هستند. هر یک از این درجه و نمره ها با توجه به رج شمار یا مسیر رگ مانند فرش انتخاب می شود و مورد استفاده قرار می گیرد. چله معمولا از پشم، پنبه و ابریشم تهیه می شود که هر کدام از آنها دارای نمره و لای متفاوت است. اکنون نخ چله بیشتر از پنبه تهیه می شود در حالی که قبلا ابریشم و پشم بیشتر مورد استفاده بوده است.

آرقاچ یا پود
نخ های افقی که به صورت یکی در میان از زیر و روی تار قالی به صورت رگ یا همان رج قالیبافی رد می شود پود نام دارد. نخ های پود هم مانند تار اکنون از نخ پنبه تهیه می شود. این پود ها بعد از هر گره فرش به وسیله دفه کوبیده می شود تا جایی که یک رج به صورت کامل تمام شود و قالیباف سراغ رج بعدی برود.

کوجی، کاردک، قیچی
کوجی به میله کمکی پایه دار قالی گفته می شود و تا تمام شدن فرش روی دار باقی می ماند و بعد از بریدن چله برای درآوردن فرش آن را هم از کنار دار بر می دارند. قطر این میله بین چهار تا شش میلی متر است. دلیل استفاده از این وسیله محکم کردن تارهای قالی و همچنین انسجام بخشیدن به فرش است. کاردک یا کثر برای بریدن سر خامه های اضافی بعد از گره زدن مورد استفاده قرار می گیرد.

خامه همان اضافه نخ هایی است که روی قالی بعد از گره زدن باقی می ماند. دسته این وسیله ممکن است چوبی یا فلزی باشد. دسته های چوبی ظاهر شیک تری دارند، اما عمر دسته فلزی ها بیشتر از دسته های چوبی است. قیچی هم یکی از ملزومات قالیبافی است. قیچی قالیبافی با قیچی های دیگر از نظر شکل و شمایل کمی متفاوت است. دسته این قیچی ها با محل برش آن فاصله دارد. دلیل این فاصله سهولت در بریدن پرزهای اضافی فرش است.

شروع بافت فرش
بعد از این که همه این وسایل را تهیه کردیم تازه اول راه است. همان طور که در ابتدای گزارش گفته شد برای بافت قالی باید روی دار قالی چله کشیده شود. بعد از چله کشی باید نقشه را روبه روی خود قرار دهیم تا بدانیم به چه طریقی پیش برویم. به طور معمول فرش از یک گوشه بافته می شود و عرض آن تکمیل می شود که به اصطلاح رج نامیده می شود.

هر رج از تار و پود به صورت زیر و رو تشکیل می شود و یک نقش را می آفریند. بعد از اتمام هر رج روی هر کدام از تار و پود ها باید گره زده شود و با دفه روی آن می کوبند تا این گره محکم شود. این کار تا پایان بافت فرش ادامه خواهد داشت. زمانی که فرش به قول معروف به اندازه چهار انگشتی رسید باید قیچی شود و پرزهای اضافی آن گرفته شود تا این پرزها جلوی گره های جدیدتر را نگیرد و این کار را نیز با قیچی مخصوص انجام می دهند.

نقشه خوانی
نقشه خوانی فرش به این گونه است که افراد طرح شطرنجی فرش را رو به روی خود قرار می دهند و این طرح ها همیشه یک سانتی متر در یک سانتی متر در نظر گرفته می شود. نقشه خوان که معمولا کنار بافنده قرار می گیرد و نقشه را با صدای بلند می خواند به بافنده می گوید که در فاصله چند گره از رنگ خاصی استفاده کنده و چند گره بعد رنگ دیگری را به کار ببرد. بعد از بافت هر یک سانتی متر به این روش باید دوباره به نقشه مراجعه کرد و دوباره برای رج یا سانتی متر بعدی از آن بهره گرفت.

رنگ های طبیعی در فرش
برخی بافندگان فرش برای جلوه بهتر فرش خود از رنگ های طبیعی استفاده می کنند. اکنون قصد داریم چگونگی تهیه نخ طبیعی را شرح دهیم. رنگ های طبیعی از میوه هایی مانند انار و انجیر و میوه های دیگر به دست می آید. پوست گردو نیز یکی از میوه هایی است که برای تهیه رنگ از آن استفاده می کنند. پوست این میوه ها در دیگ های مخصوص رنگ دهی به نخ جوشانده می شود و بعد از پخته شدن مغز نخ، به آن تثبیت کننده می زنند تا بعد از مدتی رنگ فرش تغییر نکند.

البته برخی تولیدکنندگان نیز از رنگ های گیاهی استفاده می کنند. گیاه روناس برای تهیه رنگ نخ بیشترین استفاده را دارد و آن را در دیگ مخصوص با کرک یا ابریشم مخلوط می کنند. بعد از پخته شدن کامل آن بخشی از آن را از دیگ خارج می کنند تا مشاهده شود که مغز آن پخته است یا خیر. میزان رنگ به اندازه جوشیدن نخ در دیگ بستگی دارد و هر چه رنگ قرار است سیرتر باشد باید بیشتر جوشانده شود. در این میان رنگ هایی هم وجود دارد که به رنگ های آماده معروف است و اغلب از چین وارد کشور می شود. طریقه رنگرزی آنها نیز به همان روش جوشاندن در دیگ است، اما این کجا و آن کجا… .